सार्वजनिक स्थळी मुस्लिमांची सामूहिक नमाज

(हा लेख २०१९ साली प्रकाशित झाला होता.)

सार्वजनिक स्थळी मुस्लिमांची सामूहिक नमाज, विशेषतः शुक्रवारच्या जुमाच्या नमाजमुळे, सामाजिक आणि प्रशासकीय आव्हाने निर्माण होत आहेत. भारतासारख्या बहुसांस्कृतिक देशात, धार्मिक स्वातंत्र्य आणि सार्वजनिक व्यवस्थेचे संतुलन राखणे महत्त्वाचे आहे. शुक्रवारच्या दुपारी रस्त्यांवर वाहतूक कोंडी, सामाजिक तणाव आणि स्थानिक रहिवाशांच्या तक्रारी या समस्यांनी या विषयाला कायदेशीर आणि सामाजिक चर्चेचा भाग बनवले आहे. प्रस्तुत लेखात नमाजचे धार्मिक आणि सामाजिक महत्त्व, सार्वजनिक स्थळी नमाजमुळे उद्भवणाऱ्या समस्यांचे विश्लेषण आणि त्यावरील व्यवहार्य उपाय यांचा चिकित्सक दृष्टिकोनातून विचार करण्यात आला आहे.

इस्लाममध्ये नमाजचे स्थान

इस्लाममध्ये नमाज ही इमान, रोजा, जकात आणि हज यांच्यासह पाच मूलभूत स्तंभांपैकी एक आहे. प्रत्येक प्रौढ मुस्लिम व्यक्तीवर दिवसातून पाच वेळा नमाज अदा करणे अनिवार्य आहे आणि यामुळे आध्यात्मिक शिस्त आणि सामुहिक एकता साधली जाते. नमाज ही केवळ धार्मिक कृती नसून, ती व्यक्तीला आत्मचिंतन, नैतिकता आणि सामाजिक समानतेच्या दिशेने प्रेरित करते. सामूहिक नमाज, विशेषतः पुरुषांसाठी, मस्जिदींमध्ये अनिवार्य आहे, सबब ती सामाजिक बंधुत्व आणि एकतेचे प्रतीक आहे. नमाज अदा करताना सर्व नमाजी, मग ते श्रीमंत असो वा गरीब, एका रांगेत खांद्याला खांदा लावून उभे राहतात, ज्यामुळे सामाजिक समानतेचा संदेश प्रसारित होतो. यात शुक्रवारची जुमाची नमाज विशेष महत्त्वाची आहे, कारण यावेळी प्रवचनाद्वारे धार्मिक आणि सामाजिक मार्गदर्शन केले जाते.

नमाज कोठे अदा करावी

इस्लाममध्ये नमाज अदा करण्यासाठी कोणत्याही स्थळाला पवित्र मानण्याची आवश्यकता नाही. वैयक्तिक नमाज कोठेही अदा केली जाऊ शकते, परंतु सामूहिक नमाजसाठी मस्जिदी किंवा मस्जिदीच्या परिसराची शिफारस केली जाते. इस्लामच्या शिकवणीनुसार, सार्वजनिक स्थळी सामूहिक नमाज पढणे योग्य नाही. परंतु त्या जागेची मालकी मुस्लिम समाजाकडे असेल किंवा त्या जागेच्या मालकाची परवानगी असेल तर मात्र अपवाद. प्रेषित मुहम्मद [स] यांनी खासगी मालमत्तेत परवानगीशिवाय प्रवेश न करण्याची सूचना दिली होती आणि हेच तत्त्व सार्वजनिक स्थळांवर लागू होते.

तथापि, भारतातील काही शहरी भागांतून - विशेषतः महानगरांतून - मस्जिदींची अपुरी उपलब्धता किंवा जागेची कमतरता यामुळे सामूहिक नमाज रस्त्यांवर किंवा मैदानांवर अदा केली जाते. दुसरीकडे वाढत्या मुस्लिम द्वेषामुळे या गोष्टींबद्दल सहनशीलता संपली आहे. यामुळे अल्पावधीसाठी का असेना मात्र नमाजमुळे निर्माण झालेली वाहतूकीची कोंडी आणि ध्वनिप्रदूषण याबाबतीत स्थानिक रहिवाशांच्या तक्रारी वाढत आहेत. ही प्रथा सामाजिक तणावाला कारणीभूत ठरते.

सार्वजनिक स्थळी नमाजमुळे उद्भवणाऱ्या समस्या

सार्वजनिक स्थळी सामूहिक नमाज अदा केल्यामुळे अनेक आव्हाने निर्माण होत आहेत. त्यापैकी काहींची नोंद खाली करण्यात आली आहे.

1. वाहतूक आणि सार्वजनिक व्यवस्थेत अडथळा: शुक्रवारच्या जुमाच्या नमाजमुळे रस्त्यांवर अल्पकाळासाठी असली तरी वाहतूक थांबते, ज्यामुळे प्रवाशांना त्रास होतो. विशेषतः, आपत्कालीन सेवांवर (जसे रुग्णवाहिका) याचा परिणाम होऊ शकतो.

2. सामाजिक तणाव: आठवड्यातून एकदा का असेना मात्र सार्वजनिक स्थळांचा वापर धार्मिक कार्यांसाठी केल्याने इतर समाजांमध्ये नाराजी निर्माण होत आहे, ज्यामुळे सामाजिक सलोखा बाधित होतो आहे.

3. कायदेशीर प्रश्न: भारतातील सार्वजनिक जागांचा वापर नियंत्रित करणारे कायदे (उदा., स्थानिक स्वराज्य संस्थांचे नियम) अनधिकृत वापराला परवानगी देत नाहीत. लेखी परवानगीशिवाय सार्वजनिक स्थळी नमाज अदा करण्याविरुद्ध केल्या जाणाऱ्या तक्रारींमुळे, असे कृत्य कायदेशीर उल्लंघन ठरते.

या समस्यांचे मूळ मस्जिदींची अपुरी संख्या, शहरी नियोजनातील कमतरता आणि सामुहिक संवादाचा अभाव यात आहे. तसेच, काहीवेळा धार्मिक प्रथांबाबत गैरसमज किंवा चुकीच्या व्याख्येमुळेही अशा प्रथा रूढ होतात.

व्यवहार्य उपाय

सार्वजनिक स्थळी सामूहिक नमाज अदा केल्यामुळे उद्भवणाऱ्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी मी खालील उपाय सुचवू इच्छितो.

1. मस्जिदींची उपलब्धता वाढवणे: शहरी भागांत मस्जिदींची संख्या आणि क्षमता वाढवण्यासाठी स्थानिक प्रशासन आणि धार्मिक संस्थांनी एकत्रित प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. यामुळे सार्वजनिक स्थळांचा वापर कमी होईल. तसेच सरकारने धार्मिक स्थळांसाठी जागा उपलब्ध करून देण्यासाठी विशेष योजना आखणे गरजेचे आहे.

2. एका मस्जिदीत एकापेक्षा जास्त जमातचे आयोजन: मस्जिदींमध्ये जागेची कमतरता असल्यास, एकाच वेळी सर्व नमाजींना सामावून घेणे कठीण असते. यावर उपाय म्हणून एका मस्जिदीत एकापेक्षा जास्त जमातचे (सामूहिक नमाज सत्रांचे) आयोजन करता येईल. उदा, जुमाच्या नमाजसाठी दोन किंवा तीन वेळा जमात आयोजित करावी, ज्यामुळे सर्व नमाजी मस्जिदीच्या आत नमाज अदा करू शकतील. यामुळे रस्त्यांवरील गर्दी आणि वाहतूक कोंडी टळेल. या पद्धतीचा अवलंब अनेक मुस्लिमबहुल देशांत, जसे की सौदी अरेबिया आणि मलेशियामध्ये यशस्वीपणे केला जातो.

3. सामाजिक संवाद आणि जागरूकता: मुस्लिम धार्मिक नेत्यांनी समाजाला मस्जिदींमध्येच सामूहिक नमाज अदा करण्याचे महत्त्व समजावून सांगायला हवे. सार्वजनिक स्थळांचा वापर टाळण्यासाठी जागरूकता मोहिमा राबवल्या गेल्या पाहिजेत. याशिवाय स्थानिक रहिवाशांशी संवाद साधून त्यांच्या तक्रारींचे निराकरण करावे, ज्यामुळे सामाजिक सलोखा राखला जाईल.

4. कायदेशीर आणि प्रशासकीय उपाय: स्थानिक स्वराज्य संस्थांनी सार्वजनिक स्थळांचा धार्मिक कार्यांसाठी वापर नियंत्रित करण्यासाठी स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे जारी करावीत. ज्या ठिकाणी मस्जिदींची कमतरता आहे, तेथे तात्पुरत्या प्रार्थना स्थळांसाठी परवानगी देण्याची व्यवस्था करावी, परंतु यासाठी कायदेशीर प्रक्रिया अनिवार्य करावी.

5. तंत्रज्ञानाचा वापर: मस्जिदींचे मोबाइल ॲप्लिकेशन विकसित करावे, ज्याद्वारे नमाजच्या वेळा, मस्जिदींची उपलब्धता आणि पर्यायी प्रार्थनास्थळांची माहिती उपलब्ध होईल. यामुळे सामूहिक नमाज मस्जिदींमध्ये अदा करण्यास प्रोत्साहन मिळेल.

सार्वजनिक स्थळी मुस्लिमांची सामूहिक नमाज हा विषय धार्मिक स्वातंत्र्य, सामाजिक समरसता आणि सार्वजनिक व्यवस्था यांच्यातील तणाव दर्शवितो. नमाज ही इस्लाम मधील महत्त्वाची प्रथा आहे, परंतु तिचे सार्वजनिक स्थळांवरील आयोजन सामाजिक आणि कायदेशीर आव्हाने निर्माण करते. मस्जिदींची उपलब्धता वाढवणे, सामुहिक संवाद, कायदेशीर मार्गदर्शक तत्त्वे आणि तंत्रज्ञानाचा सुजाण वापर यांच्या माध्यमातून या समस्येचे निराकरण शक्य आहे. धार्मिक समाज, स्थानिक प्रशासन आणि नागरिक यांच्यातील सहकार्याने धार्मिक स्वातंत्र्य आणि सामाजिक सलोखा यांच्यात संतुलन साधता येईल. अशा प्रयत्नांमुळे भारतासारख्या बहुसांस्कृतिक देशात परस्पर आदर आणि सहिष्णुता वृद्धिंगत होईल.

मुजाहिद शेख